Twee decennia lang sleept de vuurwerkramp voort en nog steeds is het einde niet in zicht. Het typerende beeld van 20 jaar vuurwerkramp is er vooral een waarin de waan van de dag regeert, en carrière maken en sensatie belangrijker is dan waarheidsvinding.
Al 20 jaar en steeds weer die waan van de dag die prioriteit krijgt boven een onopgeloste zaak die veel slachtoffers heeft gemaakt en waarin heel veel is misgegaan. Confronteer Enschedese bewindslieden met die onopgeloste vuurwerkramp en je krijgt vaak als antwoord "We weten dat er veel is misgegaan, nou en?" en "Gaan we nu oude koeien uit de sloot halen?".
Veel meer oog is er voor zaken die gemakkelijk scoren, zoals de coronacrisis, de financiële problematiek bij FC Twente en de bijbehorende garantstellingen, en een omstreden kunstwerk bij een Enschedese tentoonstelling die al dan niet zou moeten worden verwijderd.
Grote belangen
Op de achtergrond spelen grote (partij)belangen. Het wegkijken in de gemeenteraad van Enschede is zeker een van grootste redenen waarom de vuurwerkramp nog steeds niet is opgelost. Een actieve en kritische houding is bij vrijwel geen enkel gemeenteraadslid meer te vinden, omdat dit "samenwerken" met andere partijen, zoals VVD en D66, zou bemoeilijken. Die kritische houding is er zelfs niet bij lokale partijen die pretenderen zich in te zetten voor de stad en voor haar burgers.
De grotere partijen hebben overduidelijk geen baat bij het benoemen van ongemakkelijke waarheden, zeker wanneer dat ook het handelen van hun voorgangers kan treffen en er onverhoopt tóch nog politieke afrekening zou kunnen plaatsvinden, ook in Den Haag. Ook destijds nam een meerderheid van de Enschedese gemeenteraad genoegen met onjuiste antwoorden van burgemeesters (Jan Mans en Peter den Oudsten) en ministers (Johan Remkes).
Dat "carrière maken" speelde ook bij de onderzoekers van het Enschedese Tolteam politieteam (2000 - 2002) en de feitenonderzoeken Esaltato (2010) en VerEsal (2011) een grote en veelal onbelichte rol. Deze onderzoeken werden volgens insiders een bepaalde richting op gestuurd, omdat het Openbaar Ministerie en het College van procureurs-generaal tot een gewenste uitkomst wilde komen en omdat het bij de onderzoekers ontbrak aan individueel kritisch denkvermogen om daar met gezond verstand tegenin te gaan.
Een van de onderzoeksleiders van de feitenonderzoeken uit 2010 en 2011 meldde zelfs dat hij "een boekje open zou doen wanneer hij met pensioen zouden gaan," maar houdt ook nu toch zijn kaken stijf op elkaar, mogelijk uit vrees voor juridische consequenties.
Geen controlerende instanties
Wat opvalt is dat bij dit soort onderzoeken een kritische houding van burgers en journalisten opeens wegvalt omdat het een door de overheid ingesteld initiatief betreft. Wanneer resultaten worden gepresenteerd die meerdere omissies en fouten vertonen dan worden deze vaak niet opgemerkt of weggewuifd omdat men ervan uitgaat dat de overheid geen fouten maakt.
Een écht onafhankelijke controlerende instantie ontbreekt want het is vaak de slager die zijn eigen vlees keurt. Hierdoor blijven in feite alleen onderzoeksjournalisten over. Dit is een problematische situatie wanneer je je realiseert dat onderzoeksjournalistiek vooral in de laatste 10 jaar plaats heeft gemaakt voor snel en gemakkelijk nieuws. Tijd voor onderzoek is er nauwelijks en wanneer die er wel is spelen er op de achtergrond allerlei andere persoonlijke of zakelijke belangen waardoor juist de kritische vragen die ertoe doen ineens niet meer worden gesteld.
Journalisten die kritische vragen niet willen stellen omdat ze daarmee de "goede verstandhouding" met bewindslieden riskeren, zoals het niet willen bevragen van oud-burgemeester Jan Mans over zijn aantoonbaar onjuiste uitlatingen tijdens het verantwoordingsdebat in gemeenteraad van Enschede van 19 maart 2001 over vergunningverlening en over het aantoonbaar onjuiste optreden van de brandweer Enschede onder verantwoordelijkheid van diezelfde burgemeester en korpschef.
Het zijn slechts enkele voorbeelden van eenvoudige vragen die allen onderbouwd zijn met originele brondocumenten en beeldmateriaal maar die toch liever niet gesteld worden. Liever een zogenoemde talking head of soundbite van een bekend meewerkend bewindspersoon waarin jaren later schaamteloos dezelfde onjuistheden worden verkondigd dan een keiharde confrontatie met feiten.
Voor veel van deze "journalisten" geldt dan ineens dat waarheidsvinding ondergeschikt is aan het brengen van "het mooie beeld" onder het mom van "dat is te moeilijk voor de kijker" en "ik laat de kijker beslissen". Die kijker beslist ongemerkt echter wel op basis van wat door deze journalisten wel of niet wordt voorgeschoteld.
De sensatielust
Ook de lust naar sensatie gooit in deze langslepende zaak vaak roet in het eten. Zo willen mensen liever geloven in sensationele complottheorieën over landmijnen, geheime defensiedepots, kortsluiting, handgranaten, inbraken, ijsfonteinen, en overige spookverhalen dan duidelijke en verifieerbare bevindingen. Uiteraard ontbreekt het dan aan voldoende dossierkennis, maar de zogenaamde social media filter bubble zal zeker ook bij dit segment een grote rol spelen. Zalig zijn de onwetenden zullen we maar zeggen.
Die sensatielust is ook zichtbaar bij journalisten. Lokale media publiceren liever een vuurwerkramp-verhaal dat goed verkoopt dan een verhaal dat feitelijk klopt.
Zo publiceerde de lokale krant Tubantia in februari 2020 nog een artikel over hoe oud-eigenaar Harm Smallenbroek "niet van leugenaars kon winnen" na een kritisch stuk geschreven door onderzoeker Paul van Buitenen over het handelen van deze oud-eigenaar voorafgaand aan de vuurwerkramp, terwijl diezelfde krant nog geen half jaar voor de ramp een halve pagina wijdde aan juist dat handelen dat nu uitvoeriger door van Buitenen werd beschreven. Het is een goed voorbeeld van het selectieve geheugen van lokale media. Voor hen maakt het niet uit of het volgende artikel klopt in de lijn van voorgaande publicaties, zolang de krant de volgende dag maar weer verkocht wordt.
Ook bij het lokale RTV Oost komen ze de afgelopen jaren vaak niet verder dan gemakkelijke, veilige en soms zelfs clickbait-achtige artikelen, zoals bijvoorbeeld het artikel van april 2020 met als titel "Wat vind jij: Ik geloof dat alles over de vuurwerkramp inmiddels boven tafel is", terwijl ook die journalisten weten dat er nog tientallen procedures lopen om geheimgehouden documenten boven water te krijgen. Dat was kennelijk ook te ingewikkeld voor lezers, want daar wordt door deze lokale media uiteraard niet over geschreven.
Het typerende beeld
Nu ook de meeste journalisten achterblijven, door andere belangen of ontbrekende dossierkennis, is het enige lichtpuntje in deze zaak het 1.400-pagina tellende onderzoeksrapport van Paul van Buitenen waarin veel zaken worden benoemd die tot nu toe onderbelicht zijn gebleven. De vraag is echter of daar ooit nog een inhoudelijke reactie op komt of dat ook dit rapport in de la verdwijnt.
Het Openbaar Ministerie blijft na de 41-pagina tellende aangifte van oktober 2019 ook angstvallig stil, terwijl zij in maart 2020 met een reactie zouden komen. Wellicht is de enige overgebleven reactie op het uitvoerige onderzoeksrapport een erkenning van fouten en is het wegzetten in de tijd wederom een eenvoudige manier om aan die erkenning te kunnen ontkomen en over te gaan tot de orde van de dag.
Het typerende allesomvattende beeld van 20 jaar vuurwerkramp is er dan ook vooral een waarin de waan van de dag regeert, en carrière maken en sensatie belangrijker is dan waarheidsvinding. Het is een constatering die wellicht nog het beste beschrijft waarom de zaak al, geheel onnodig, twee decennia voortsleept en daardoor ook geen einde lijkt te krijgen.
Op 13 mei 2020 is het precies 20 jaar geleden dat de vuurwerkramp in Enschede plaatsvond.
